Dit is een samenvatting van 2 blogs van Otto Scharmer die in Medium verschenen op 5 augustus 2025:
- The Fourth Horizon: A Mountain Meditation from Val Fex
Part I: Paradigm Collapse & Shift en Part II: Civilization & Spiritual Collapse and Reemergence
Op een meditatieve wandeling afgelopen zomer klimt Otto Scharmer de berg op en passeert daarbij 4 uitzichtpunten die metaforisch zicht bieden op ons huidige planetaire moment. Bij ieder uitzichtpunt keert hij zich om, om naar beneden te kijken om het landschap te overzien. Hoe hoger hij komt, hoe groter het landschap en hoe verder weg hij kan kijken. Elke horizon onthult een bredere kijk op ons huidige planetaire moment. De 4 horizonten duiden een viertal breuklijnen in onze geschiedenis.
Bij het eerste uitzichtpunt ligt de horizon op de periode rond 1989.
In de periode van 1989 tot nu waren we getuige van de val van de Berlijnse Muur, het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, het beëindigen van het apartheidsregime en enige tijd later de aanval op de Twin Towers. Veel systemen functioneren niet meer.
We zitten nu in een staat van ontkenning. We ontkennen de vernietiging van ecologische, sociale en spirituele fundamenten. We zitten vast; Poetin in het verleden in een poging om van Rusland weer een imperium te maken, de VS in een vorm van nationalisme.
Ondanks dat blijft Otto hoopvol. Omdat hij ziet dat er een nieuw planetair bewustzijn, een nieuw aardebewustzijn ontstaat. Het is weliswaar nog een subtiele verschuiving.
In termen van theorie U verschuiven we van downloaden naar zien.
Het tweede uitzichtpunt ligt met de horizon op de periode rond 1917.
Europese mogendheden bevinden zich dan in een patstelling en zitten diep vast in de Eerste Wereldoorlog. In Rusland vindt de Oktoberrevolutie plaats. Twee gebeurtenissen die de rest van de eeuw zullen vormen. Die periode van chaos legt echter ook de kiem voor een nieuwe orde die na de Tweede Wereldoorlog ontstaat met meer democratisering, de Verenigde Naties, dekolonisatie.
Terugkijkend op de afgelopen eeuw ziet Otto de wortels van drie scheidslijnen.
Onopgeloste sociale problemen binnen het kapitalisme veroorzaken ongelijkheid en armoede. In de 19e en 20e eeuw geven die aanleiding tot de internationale socialistische beweging en de vrouwenbeweging.
De ecologische kloof veroorzaakt door industriële economieën leidt tot de opkomst van een wereldwijde milieubeweging als reactie op vervuiling en ecologische ontwrichting.
Een wijdverbreide crisis op het gebied van geestelijke gezondheid en eenzaamheid aangewakkerd door de negatieve invloed van sociale media. De reactie hierop staat nog in de kinderschoenen.
In termen van theorie U verschuiven we van zien naar aanvoelen. Deze beide verschuivingen, van downloaden naar zien en van zien naar sensen/aanvoelen zijn cruciaal omdat ze ons in staat stellen zicht te krijgen op de patronen die ons in de greep houden. De verschuivingen vragen ons de aandacht weer op onszelf te richten en de aandacht te richten op de bron. Wat is dan de bron van deze bron?
Bij het derde uitzichtpunt ligt de horizon rond 1600. De tijd waarin de Oost-Indische Compagnie wordt opgericht, een kapitalistisch bedrijf, Galileo met zijn telescoop ontdekkingen doet in de kosmos en ziet dat niet de aarde maar de zon het middelpunt van het heelal is en de vrede van Westfalen wordt getekend en daarmee een impuls wordt gegeven aan het ontstaan van de natiestaten.
Het geïntegreerde, relationele wereldbeeld wordt vervangen door een beeld waarbij de menselijke geest wordt gescheiden van de rest van de natuur. Er ontstaat een visie op de natuur waarbij de natuur als machine wordt begrepen, een mechanisch-reductionistische manier van kijken. Waarin voorrang wordt gegeven aan de ratio en de wiskunde als de meest betrouwbare instrumenten om kennis te verwerven. Kwantificering krijgt voorrang boven intuïtie en geleefde context.
Men slaagt er niet in om deze benadering uit te breiden naar de subtielere domeinen van menselijke ervaring. En dat is nu precies de blinde vlek: de ervaring. We weten eigenlijk niets over ervaring (Varela), waardoor we collectief resultaten blijven reproduceren die niemand wil.
De reden daarvoor is ons onderliggend denkpatroon. We hebben een bepaald patroon ontwikkeld om economische, politieke en sociale instellingen op te bouwen. Dat alles moeten we opnieuw bezien en moet worden heroverwogen.
In termen van theorie U uit zich dit in de drie bewegingen aan de linkerkant van de U, opschorten, opnieuw richten en loslaten. De bewegingen zijn de ruggengraad van de methode van op bewustzijn gebaseerde systeemverandering waarin ervaring en bewustzijn een centrale plek hebben. Ervaring is daarin niet ‘wat ons overkomt’, maar ‘wat we doen met wat ons overkomt’. Dat doen draait om deze 3 bewegingen van bewustwording.
Van Wetenschap 1.0 naar Wetenschap 2.0
Ons wetenschappelijk wereldbeeld is in de 17e eeuw ontstaan en de achterliggende aannames gelden tot op de dag van vandaag. Het was René Descartes die ze bondig verwoordde:
- De mens, het individuele subject is uitgangspunt van kennis. De menselijke geest wordt gescheiden van de rest van de natuur;
- Om het complexe geheel te begrijpen wordt de natuur voorgesteld als een machine en wordt opgesplitst in haar samenstellende delen. Elk daarvan wordt afzonderlijk geanalyseerd;
- De ratio en wiskunde krijgen voorrang als de meest betrouwbare instrumenten om kennis te verwerven. Kwantificering krijgt voorrang boven intuïtie en een geleefde context.
Een benadering die tot veel vooruitgang heeft geleid maar ook diverse dynamieken heeft verhuld; de aandacht voor het relationele, het systemische en het verschijnende. Waardoor we nu in deze polycrisis zijn beland.
Zoals ooit de kerk in Rome weigerde om te erkennen dat de zon in plaats van de aarde het middelpunt van het universum vormt zo weigeren we nu om collectief het verband te erkennen tussen de ineenstorting van onze beschaving en de onderliggende mentaliteit die daaraan ten grondslag ligt. Elke vorm van systeemverandering of maatschappelijke verandering zal tekortschieten zolang er niet een diepere verschuiving van onze manier van denken plaats vindt.
Dat betekent een uitbreiding van ons huidige wetenschappelijke paradigma zoals hiervoor verwoord door Descartes. Uitbreiding met:
- Het omarmen van participatieve onderzoeksmethoden (in plaats van afstandelijk waarnemen waarbij subject en object gescheiden zijn);
- Het toepassen van integrale methoden zoals op bewustzijn gebaseerde systeemverandering;
- Het verbreden en verdiepen van de focus op oppervlakkige naar verdiepende gegevens.
In het tweede deel zet Otto zijn klim voort en nadert hij het vierde uitzichtpunt. Het uitzicht wordt steeds weidser; van de zichtbare crisis van systemen en paradigma’s naar de diepere bronnen van zijn en worden die ons bewustzijn en handelen vormgeven.
De leidende vraag is:
Welke innerlijke verandering van onze beschaving zal ons in staat stellen om ons te bevrijden van de destructieve patronen uit het verleden en hoe kunnen we met elkaar de toekomst die roept gaan aanvoelen en vormgeven?
Bij het vierde uitzichtpunt ligt de horizon op de periode 800 tot 200 voor Christus, het ‘Axiale tijdperk’, het tijdperk waarin mensen in China, India, Midden-Oosten, Europa en Amerika zich op een diepere laag vragen gaan stellen als, wie ben ik, wat is onze relatie tot de aarde, wat roept ons voorbij de grenzen van overgeleverde mythen?
Het gaat om een gedeelde beweging naar reflectie, morele horizonten en ethisch handelen. Er opende zich een nieuwe ruimte voor reflectie die tot het ontstaan van belangrijke wijsheid tradities heeft geleid. Hoewel er een ongekende diepgang van het denken en de vrijheid van het geweten werd geïntroduceerd, brak ook de eenheid van de ervaring. Er vond een scheiding plaats tussen lichaam en geest, tussen het zelf en de wereld en tussen de rede en het gevoel.
In deze axiale beweging zat geen routekaart voor het weer integreren van wat gescheiden werd.
De vraag is wat ons gevangen houdt in het verleden? Wat nodig is, is het vermogen om metaforisch vanuit de vallei de berg op te gaan en weer terug, afhankelijk van de situatie waarmee we worden geconfronteerd. Otto noemt dit ‘verticale geletterdheid’.
Hoe kunnen we dat leren als individu, als organisatie, als samenleving of als planetaire gemeenschap waar de toekomst van de mensheid op het spel staat?
Oprijzen uit het puin
In de geschiedenis kunnen we zien dat veel doorbraken zijn voortgekomen uit ontwrichting, chaos en ineenstorting. Die momenten nodigen ons opnieuw uit om naar ineenstorting te kijken, niet als een einde maar als een opening of een keerpunt, als een poort naar de toekomst. Uit ineenstorting en chaos wordt iets nieuws geboren.
Aandacht, intentie en ons handel op één lijn brengen
De kern is: wat jij doet, wat ik doe, wat wij allemaal doen op dit cruciale moment in de geschiedenis van de mensheid, het moment waarop een beschaving ten onder gaat en een nieuwe ontstaat, is van cruciaal belang.
Er is niets belangrijkers dan onze aandacht, onze intentie en ons, vanuit bewustzijn, handelen op één lijn te brengen.
Het Axiale tijdperk 2.0
Van diverse wijsheid tradities naar een planetaire beweging die de verloren samenhang weer belichaamt. Onszelf niet boven de aarde voelen maar als onderdeel van haar levende lichaam en wezen.
De nieuwe cyclus moet gebaseerd zijn op het snijvlak van wetenschap, maatschappelijke transformatie en bewustzijnsverandering. Laten we systemen weer zin geven en de vaardigheid creëren om systemen zichzelf te laten zien.
De verticale verbinding tussen aarde en kosmos waarin vroeger tussenpersonen de toegang tot gewijde kennis bewaakten, kan vandaag de dag door innerlijk werk door iedereen tot stand worden gebracht. Een verschuiving van externe autoriteit naar een ontwaakt, zelf geïnitieerd pad.
De verschuiving van de rol van het hart
Er staat niet meer een Zarathustra, een Mozes of een andere spirituele leider boven op de berg. Vandaag de dag staan we daar allemaal. We kijken allemaal naar de afgrond voor ons. En wat we dan zien is onszelf. Onszelf die resultaten boekt die niemand wil, een kloof tussen weten en doen, een ontkoppeling van hoofd en handen. De enige manier om die weer te verbinden, is door je te verbinden met je hart.
Van zijn naar worden
Het gaat niet om een verschuiving in kennis. Het is meer een verschuiving van het Zijn. Er zijn 2 tastbare manieren waarop die verschuiving zichtbaar begint te worden.
Eén daarvan is dat de relatie tussen het zelf en de wereld verandert. Deze verschuift van scheiding naar een diepgaande staat van verbinding waarin de grens tussen subject (de mens) en object (de wereld) is verdwenen. De belangrijkste verschuiving zit in de relatie tussen het zelf (de waarnemer of de leider) en het systeem (de fysieke wereld waarmee je werkt).
Het Zelf fungeert als een leeg stuk canvas of een lege ruimte – zoals een veld – waardoor een opkomende realiteit zich kan laten zien, zich kan manifesteren. Deze subtiele verschuiving is de essentie van op bewustzijn gebaseerd leiderschap.
Zal het ego-centrische zelf je buiten het systeem houden waarmee je verbinding probeert te maken? Of zal je eco-centrische zelf je in contact brengen met opkomende mogelijkheden en intenties die als je daar aandacht aan besteed zich kunnen manifesteren.
Een andere manier waarop die verschuiving zich toont gaat over een verschuiving in persoonlijke energie en in het zelfvertrouwen in het handelen. Dat handelingsvermogen wordt verbreed. Zonder dat zelfvertrouwen gebeurt er niets.
In essentie gaat het daarbij om een verschuiving van Zijn naar Worden.
Evolutie van systeemdenken
Otto is hoopvol omdat hij ziet dat er beweging zit in de kloof tussen weten en doen.
Iedere beweging in de geschiedenis heeft een bewuste ondersteunende structuur nodig gehad als hefboom om het veld te veranderen. Als zoon van een biodynamische boer heeft hij het belang van de kwaliteit van de bodem meegekregen. Het sociale of maatschappelijk veld heeft net als het agrarische veld twee hoofdcomponenten: de tastbare zichtbare kant van het veld en onder de grond het ontastbare, grotendeels onzichtbare deel van het veld met de kwaliteit van onze relaties en de kwaliteit van ons bewustzijn.
Zoals de boer praktische hulpmiddelen nodig heeft, hebben ‘sociale boeren’ hulpmiddelen en praktijken nodig om het sociale veld te bewerken.
De reden om optimistisch te zijn, is het feit dat we nu over die middelen beschikken en dat die via het Presencing Institute vrij beschikbaar zijn.
Twee reacties op de zondvloed
Als je nu naar de huidige situatie kijkt, wat zie je dan? Je ziet een beschaving die uiteenvalt. En wat zie je als je de blik naar binnen richt, naar het landschap van onze collectieve toestand. Als je de blik langer vasthoudt, kan je patronen gaan zien die we collectief steeds reproduceren. En als je de blik nog wat langer vasthoudt, kan je dan een opening gaan zien waardoor nieuwe mogelijkheden kunnen ontstaan? Mogelijkheden die alleen zullen ontstaan door onze toewijding aan het Hart.
Otto beschrijft ter illustratie twee archetypische reacties op de zondvloed; een westerse, gericht op de bescherming van enkelen en een Chinese, gericht op de transformatie van het hele ecosysteem. Beiden bevatten wijsheid.
Noach bouwt een schip met een microkosmos van het leven, sluit zich af en wacht tot de storm gaat liggen. Hij wil zich veiligstellen door zich terug te trekken.
Yu de Grote luistert naar het land en bestudeert de overstroming. Zijn pad is er een van regeneratie en transformatie van het ecosysteem
Hoe reageren wij op de oproep van onze tijd?
Gaan we onszelf isoleren en beschermen met ego-bunkers? Of koloniseren we Mars?
Yu’s antwoord is niet om de planeet te ontvluchten maar om zich te richten op het eco-systeem. In de wereld van vandaag betekent dat dat je je handen in de aarde steekt, met toewijding om haar regeneratie en bloei te dienen.
Samen gaan we dan steeds groter wordende sferen van samenhang creëren en die verbinden met ecosystemen en de planeet en alle wezens op aarde.
Kunnen we een massale beweging over de hele wereld opbouwen van ‘alle eilandjes’ die nu daarmee bezig zijn. Kunnen we met een gedeeld bewustzijn en een gedeelde intentie ‘het hele systeem’ naar een hogere orde brengen?
Welke keuze zullen we als gemeenschap maken?
Wat ga jij doen?
Wat gaan wij doen?
Welke toekomst willen we creëren?
Welke aanwezigheid wil jij – willen wij – nastreven, belichamen en manifesteren?
De afbeelding bij deze blog is van Jayce Pei Yu Lee (2025)
